مسیحیان و بازگشت مسیح
اندیشه بازگشت عیسی علیه‏السلام یکی از باورهای جامعه مسیحیت را تشکیل می‏دهد. این شوق و انتظار در بخش‏های قدیمی‏تر عهد جدید مانند رساله اول و دوم پولس به تسالونیکیان به خوبی منعکس شده است، اما در رساله‏های بعدی مانند رساله‏های پولس به تیموتاؤس و تیطس، همچنین رساله پطرس، به بعد اجتماعی مسیحیت توجه گشته است. 
این مسأله از آن‏جا ناشی می‏شد که با گذشت زمان پی بردند که بازگشت مسیح بر خلاف تصور آن‏ها نزدیک نیست18، هر چند اقلیتی از آنان بر این عقیده باقی ماندند که عیسی به زودی خواهد آمد و حکومت هزار ساله خود را تشکیل خواهد داد؛ حاکمیتی که به روز داوری پایان خواهد یافت. از همین رو از دیر باز گروه‏های کوچکی به نام هزاره گرا در مسیحیت پدید آمدند که تمام سعی و تلاش خود را صرف آمادگی برای ظهور دوباره عیسی در آخر الزمان می‏کنند19.
البته وجود آیاتی در انجیل این حالت انتظار را تشدید می‏کند و با اشاره به عدم تعیین وقت ظهور، آن را ناگهانی معرفی می‏کند. 
به عنوان مثال در انجیل متّا از زبان عیسی علیه‏السلام این گونه نقل شده است که: شما نمی‏توانید زمان و موقع آمدن مرا بدانید؛ زیرا این فقط در ید قدرت خداست. هیچ بشری از آن لحظه «زمان ظهور» آگاهی ندارد؛ حتی فرشتگان، تنها خدا آگاه است.20» 
یا آن که در انجیل لوقا این چنین آمده است: «مسیح می‏گوید: همیشه آماده باشید، زیرا که من زمانی می‏آیم که شما گمان نمی‏برید.21» 
روشن نگه داشتن چراغ انتظار در لابه‏لای انجیل به چشم می‏خورد، مثلا در انجیل آمده است: «کمرهای خود را بسته و چراغ‏های خود را افروخته بدارید. باید مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می‏کشند که چه وقت از عروسی مراجعت کند. تا هر وقت آید و در را بکوبد، بی‏درنگ برای او باز کنند.
 خوشا به حال آن غلامان که آقای ایشان چون آید ایشان را بیدار یابد. پس شما نیز مستعد باشید، زیرا در ساعتی که شما گمان نمی‏برید، پسر انسان می‏آید.22»
مسیحیت ضمن تأکید بر غیر منتظره بودن بازگشت عیسی، هدف از این بازگشت را ایجاد حکومتی الهی در راستای حکومت الهی آسمان‏ها ارزیابی می‏کند23. 
علاوه بر این ظهور مسیح را یگانه راه حل برای ادامه حیات و زندگانی بر می‏شمرد24. عیسی را منجی انسان‏ها و پادشاه پادشاهان معرفی می‏کند25. وی بر اساس سخنان دانیال نبی سیستم اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، تربیتی و مذهبی جهان را عوض خواهد کرد و جهانی بر مبنای راه و روش خدا بنا می‏کند26. 
مسیحیان همچنین برای ظهور حضرت عیسی بن مریم علاماتی قائل می‏باشند: «عنقریب بعد از آن آزمایش سخت، روزگاران خورشید تیره و تار می‏گردد و ماه نور خود را از دست خواهد داد و ستارگان افول خواهند کرد و قدرت‏های آسمانی نیز به لرزه در خواهند آمد و سپس آثار و علائم ظهور آن مرد آسمانی اشکار خواهد شد و سپس تمامی قبائل زمین نگران و غمگین می‏گردند و آنگاه عیسی از ابرهای آسمان با جلال و شکوه و قدرت فرو خواهد آمد.27» 
در انجیل مرقس نیز ضمن تاکید بر مضامین گذشته، به جمع‏آوری یاران توسط مسیح اشاره شده است: «سپس عیسی با شکوه و جلال و قدرت خواهد آمد و فرشتگان تحت امر خود را به اطراف و اکناف عالم روانه خواهد کرد و منتخبان خود را از چهار گوشه جهان از بالاترین نقطه آسمان تا پایین‏ترین نقطه زمین جمع خواهد کرد.28»
روایات اسلامی نیز بر آمدن حضرت مسیح علیه‏السلام صحه می‏گذارند. از جمله آن که پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «وَالَّذی نَفْسی بِیَدِهِ لَیُوشَکَنَّ اَنْ یُنَزَّلَ فیکُمُ ابْنُ مَرْیَمَ حَکَما عَدْلاً وَ اِماما مُقْسِطا؛ سوگند به آن که جانم به دست او است به طور یقین عیسی بن مریم به عنوان داوری عادل و پیشوایی دادگر در میان شما فرود خواهد آمد.29» 
همچنین مفسران در تفسیر آیه 159 سوره نساء آن رابا بازگشت حضرت مسیح در آخر الزمان مرتبط می‏دانند و این آیه را در همین رابطه ارزیابی می‏کنند30. به هر حال مسأله فرود آمدن مسیح علیه‏السلام و بازگشت وی در آخرالزمان از نقاط مشترک اندیشه انتظار نزد مسلمانان و مسیحیان است.
 البته اسلام در این رابطه منجی موعود را مهدی علیه‏السلام معرفی نموده، او را پیشوای آخرالزمان معرفی می‏کند: «کَیْفَ بِکُمْ (اَنْتُمْ) اِذا نَزَلَ عیسَی بْنُ مَرْیَمَ فیکُمْ وَ اِمامُکُمْ مِنْکُمْ؛ چگونه خواهید بود، آنگاه که عیسی بن مریم در میان شما فرود آید و پیشوای شما از خود شما باشد.31» یا آنکه در روایتی دیگر از قول امام باقر علیه‏السلام نقل شده است: «یَنْزِلُ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ اِلَی الدُّنْیا فَلا یَبْقی اَهْلُ مِلَّةِ یَهُودیٍّ وَ لا نَصْرانیٍّ اِلاّ آمَنَ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یُصَلّی خَلْفَ الْمَهْدیِّ؛ پیش از قیامت، [عیسی] به دنیا فرود می‏آید و هیچ کس از ملت یهود و مسیحی نمی‏ماند مگر آنکه پیش از مرگ به او ایمان آورد و [آن حضرت[ پشت سر مهدی علیه‏السلام نماز می‏گذارد.32» 
بی‏گمان بر هر پژوهشگر آگاه روشن است که روایات اسلامی و اعتقادات مسیحی در رابطه با ظهور از نزدیکی فراوانی برخوردار می‏باشند. مقایسه خبرهای رسیده از روایات اسلامی در رابطه با پیشرفت غیر قابل تصور علوم در زمان ظهور33؛ ایجاد رفاه اجتماعی34؛ علائم ظهور35 و دیگر موارد، با آنچه آمد به روشنی این مدعا را ثابت می‏کند. 
این مسأله به خودی خود می‏تواند زمینه‏های گفت وگو و هم‏اندیشی بین انتظار اسلامی و مسیحی را فراهم آورد. ناگفته نماند که حتی در برخی از انجیل‏های مورد پذیرش گروهی از پروتستان‏ها، به روشنی از ظهور نجات دهنده‏ای صحبت به میان می‏آید که از فرزندان پیامبر عربی است: «مسیح در وصایای خود به شمعون پطرس می‏فرماید: ای شمعون! خدای من فرمود، تو را وصیت می‏کنم به سید انبیا که بزرگ فرزندان آدم و پیغمبران امی عربی است. او بیاید، ساعتی که فرج قوی گردد و نبوت بسیار شود و مانند سیل جهان را پر کند.36» 


بازگشت مسیح از زاویه‏ای دیگر
همان گونه که پیش از این گذشت هزاره گرایی در میان مسیحیت همواره وجود داشته است. این اندیشه اگر چه در طول تاریخ دارای اوج و افول‏های بسیار بوده است اما همینک با گذر از قرن بیستم و ورود به قرن بیست و یکم امیدهای تازه‏ای را پدید آورده است.
 با نگاهی به پایگاه‏های اینترنتی و حجم گسترده اطلاعات آن‏ها، شور انتظار به راحتی قابل لمس است37. این مسأله به تنهایی خطر خیز نیست، اما اگر این مطلب را به علاوه وقوع انقلاب اسلامی، ادعای زمینه سازی ظهور ـ که به وسیله برخی روایات نیز تأیید می‏شود 38ـ، نگاه جهان شمول اسلام،39 جذابیت‏های ذاتی شیعه و محتوای غنی آن در نظر بگیریم، مسأله پیچیده‏تر خواهد شد.
 حال اگر به آنچه گذشت تمامیت‏طلبی غرب، نظریه جهانی سازی، اندیشه پایان تاریخ فکویاما و جنگ تمدن‏ها را بیافزائیم خواهیم دید، اندیشه انتظار یکی از میادین چالش خیز بین جهان اسلام به ویژه ایران و دنیای غرب است. ساخت فیلم‏های روز استقلال، آرماگدون و ماتریکس در پایان دهه نود و نوشته آداموس در دهه هشتاد نمادی از همین تقابل است. تقابلی که با گذشت زمان روز به روز جدی‏تر می‏شود. 

منتظران هارمجدون (آرماگدون)
یکی از مواردی که همواره در اندیشه انتظار مسیحیت و اسلام به عنوان چالش مطرح می‏گشته است، نبرد آخر الزمان است. با نگاهی به تاریخ اروپا و آمریکا می‏بینیم که در مقاطعی حساس رهبران آنان با اشاراتی کوتاه و بسیار مبهم مطالبی را بیان می‏داشتند که حکایت‏گر اندیشه‏های درونی حاکم بر آن‏ها بوده است. 
ناپلئون وقتی به دشت جرزال میان جلیله و سامریه ـ حوالی کرانه غربی رود اردن ـ رسید، گفت: «این میدان بزرگ‏ترین نبرد جهان است.40» وی این مطلب را بر اساس آموزه‏های انجیلی ابراز داشت. اما به نظر نمی‏رسد هیچ پژوهشگر مسلمانی این گفتار وی را ـ که در تاریخ ثبت شده است ـ مورد توجه، تجزیه و تحلیل قرار داده باشد. 
بیش از صد سال بعد هنگامی که فرانسه توانست با سوء استفاده از ضعف امپراطوری عثمانی، سوریه و لبنان را به دست آورد، ژنرال گورو فرمانده فرانسوی و فاتح دمشق در حالی که پای خود را با تنفر و تکبر تمام بر مزار صلاح الدین ایوبی گذاشته بود اظهار داشت: «هان ای صلاح الدین ما بازگشتیم.» 
این رفتار متفرعنانه مخصوص این فرمانده فرانسوی نبود. آلن بی، ژنرال انگلیسی نیز که خود در جنگی دیگر در زمان جنگ جهانی اول در هارمجدون پیروزی ارزشمندی را به دست آورده بود، هنگام ورود به قدس سرمست از پیروزی خویش در برابر کنیسه قیامت ابراز داشت: «امروز جنگ‏های صلیبی به پایان رسید.» این حادثه برای یهودیان از چنان اهمیتی برخوردار بود که اسرائیل زانگوئیل آن را «جنگ هشتم صلیبی» نامید41. 
در ادامه، خط سیر این اندیشه را در رفتار جنگ جویانه آیزنهاور رئیس جمهور جمهوریخواه آمریکا در دهه پنجاه پی می‏گیریم. وی اعلام کرد: «بزرگترین جنگی که در پیش داریم جنگی است برای تسخیر افکار انسان‏ها.42» اما وی ابراز نداشت که سخن وی در واقع روشی برای تحقق نظریه حمبس برونهام در کتاب مبارزه برای جهان است که نوشته بود: «هدف ما ایجاد دولت جهانی آمریکایی است، به گونه‏ای که با دول جهان به رقابت برخیزد.43» 
در پی این طرز تفکر تند و مهار گسیخته در دهه هشتاد با جنگ ستارگان ریگان، تفکر مذهبی وی در رابطه با مشیت الهی، جنگ برای نابودی دشمنان خدا و حکومت هزار ساله مسیح44 روبرو می‏گردیم. پس از ریگان بوش ـ پدر ـ با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نظریه نظم نوین جهانی را مطرح می‏سازد و فرزندش پس از حوادث یازده سپتامبر بار دیگر با نبش قبر اندیشه‏ها و انگیزه‏های مدفون مذهبی سخن از جنگ‏های صلیبی را به میان می‏آورد و کشورهای ایران، عراق و کره شمالی را محور شرارت می‏نامد. 
نگاه تفوق جویانه و نامدارای غرب نسبت به مسلمانان با فراز و نشیب‏های مصلحتی در طول چند قرن اخیر به خوبی روشن است. حال این پرسش مطرح می‏شود که آیا همه این اظهار نظرها اتفاقی است؟ و از نگرش لیبرالیستی غرب ناشی می‏شود یا برآیندی است از ناگفته‏های ذهنی و عقیدتی غربیان که با بیان‏های گوناگون ابراز می‏شود؟ از سوی دیگر آیا این نگاه خصمانه در اندیشه انتظار منجی آخرالزمان نیز ردپایی از خود برجا گذاشته است یا خیر؟ 
گریس هال سل در جستجوی پاسخ برای این پرسش‏ها کتاب «تدارک جنگ بزرگ» را به رشته تحریر در آورده است. این نویسنده مسیحی آمریکایی به ریشه یابی دشمنی‏های غرب پرداخته، با دلایل گوناگون و مستند این نظریه را اثبات می‏کند که برخی موضع‏گیری‏ها و رفتارهای خصمانه یا دوستانه برخی از سردمداران کشورهای قدرتمند مسیحی ناشی از یک عامل عقیدتی است. 
عاملی که از سوی حرکت‏های راست افراطی مسیحی به شدت در جامعه مسیحی تبلیغ می‏گردد و تا کنون با اقبال خوبی روبه رو بوده است. این عامل چیزی جز«آخرالزمان» نیست. نبردی که در دره مجدون رخ خواهد داد. 
بر اساس این روایت عهد عتیق پیکاری بزرگ بین ارتش دویست میلیونی شرق از سویی و از سوی دیگر ارتش یهودی ـ مسیحی به وقوع خواهد پیوست. نبرد هارمجدون همزمان با بازگشت مسیح روی خواهد داد و بر اساس تاویل‏های گروهی از کشیشان پروتستان در این جنگ از سلاح‏های هسته‏ای استفاده خواهد شد.45 «ای پسر انسان نظر خود را بر جوج که از زمین مأجوج و رئیس روش و ماشک و توبال است، بدار و بر او نبوت نما و بگو خداوند «یَهُوَه» چنین می‏فرماید: اینک من ای جوج رئیس روش و ماشک و تو بال بر ضد تو هستم. و تو را برگردانیده قلاب خود بر چانه‏ات می‏گذارم و تو را با تمامی لشکرت بیرون می‏آورم.
 اسبان و سواران که جمیع ایشان با اسلحه تمام آراسته جمعیت عظیمی با سپرها و مجنّ‏ها و همگی این‏ها شمشیر به دست گرفته، فارس و کوش و فوط با ایشان و جمیع ایشان با سپر و خود، جومَرو تمامی افواجش و خاندان توجَرمَه از اطراف شمال با تمامی افواجش و قوم‏های بسیاری همراه تو. پس مستعد شو و تو و تمامی جمعیت که نزد تو جمع شده‏اند. 
خویشتن را مهیا سازید و تو مستحفظ ایشان باش، بعد از روزهای بسیار از تو تفقد خواهد شد و در سال‏های آخر به زمینی که از شمشیر استرداد شده است خواهی آمد که از میان قوم‏های بسیار بر کوه‏های اسرائیل که به خرابه‏های دائمی تسلیم شده بود، جمع شده است و آن از میان قوم‏ها بیرون آورده شده و تمامی اهلش به امنیت ساکن می‏باشند.46» 
علاوه بر این آیات که به چگونگی تشکیل سپاهیان مهاجم و پایان خوش جنگ می‏پردازد، برخی دیگر جنبه‏های دهشتبار نبرد را روشن می‏سازند:«خداوند یهوه می‏گوید در آن روز یعنی در روزی که جوج به زمین اسرائیل بر می‏آید همانا حدت خشم من به بینیم خواهد برآمد ... هر آینه در آن روز تزلزل عظیمی در زمین اسرائیل خواهد شد، و ماهیان دریا و مرغان هوا و حیوانات صحرا و همه حشراتی که بر زمین می‏خزند و همه مردمانی که بر روی جهانند، به حضور من خواهند لرزید و کوه‏ها سرنگون خواهد شد و صخره‏ها خواهد افتاد و جمیع حصارهای زمین منهدم خواهد گردید.47» 
در کتاب زکریای نبی به چگونگی کشته شدن جنگاوران مهاجم اشاره می‏شود: «گوشت ایشان در حالتی که بر پای‏های خود ایستاده‏اند، کاهیده خواهد شد و چشمانشان در حدقه گداخته خواهد گردید و زبان ایشان در دهانشان کاهیده خواهد شد.48»
شدت حادثه و تعداد کشتگان در این نبرد عظیم آن چنان زیاد است که در مکاشفه یوحنااز آن به عنوان ضیافت خداوند برای پرندگان یاد می‏شود: «و دیدم فرشته‏ای را در آفتاب ایستاده که به آواز بلند تمامی مرغانی را که در آسمان پرواز می‏کنند ندا کرده می‏گوید: بیایید و به جهت ضیافت عظیم خدا فراهم شوید، تا بخورید گوشت پادشاهان و گوشت سپه سالاران و گوشت جباران و گوشت اسبان و سواران آن‏ها و گوشت همگان را چه آزاد، چه غلام و چه صغیر و چه کبیر.49» 
این روایات عهد عتیق و انجیل شباهت بسیاری با واقعه و نبرد قرقیسیا50 در روایات شیعی دارد. برای مثال به روایتی که از امام صادق علیه‏السلام در همین رابطه نقل شده است توجه نمایید:«اِنَّ لِلّهِ مائِدَةً بِقِرْقیسیاءَ یَطَّلِعُ مُطَّلِعٌ مِنَ السَّماءِ فَیُنادی یا طَیْرَ السَّماءِ وَ یا سِباعَ الاَْرْضِ هَلُمُّوا اِلَی الشَّبَعِ مِنْ لُحُومِ الْجَبّارینَ؛51 همانا برای خداوند در قرقیسیا سفره‏ای است که سروش آسمانی [از آن] خبر می‏دهد، پس ندا می‏دهد ای پرندگان آسمانی و ای درندگان زمین برای سیر گشتن از گوشت ستمکاران شتاب کنید.» 
امام باقر علیه‏السلام نیز ضمن تاکید بر شدت واقعه می‏فرمایند:«همانا واقعه برای فرزندان عباس و مروانی در قرقیسیا روی خواهد داد که نوجوان را پیر می‏کند و خداوند هر گونه یاری رااز آنان دریغ داشته، به پرندگان آسمان و درندگان زمین الهام می‏کند تا از گوشت ستمگران سیر شوند.52» 
بر اساس تحلیل‏های معتقدان نبرد آخرالزمان 32 جمعیت جهان طی وقایع و حوادث ظهور از بین خواهند رفت: «خداوند می‏گوید که در تمامی زمین دو حصه منقطع شده خواهند مرد و حصه سوم در آن باقی خواهند ماند و حصه سوم رااز میان آتش خواهم گذرانید و ایشان را مثل قال گذاشتن نقره قال خواهم گذاشت و مثل مصفا ساختن طلا ایشان را مصفا خواهم نمود و اسم مرا خواهند خواند و من ایشان را اجابت نموده، خواهم گفت: ایشان قوم من هستند و ایشان خواهند گفت که یهوه خدای ما می‏باشد.53» این نگاه نیز با روایات اسلامی مطابقت دارد، چرا که از امیرمؤمنان در این‏باره نقل شده است که «لا یَخْرُجُ الْمَهْدِیُّ حَتّی یُقْتَلَ ثُلْثٌ وَ یَمُوتَ ثُلْثٌ وَ یَبْقی ثُلْثٌ؛ مهدی زمانی خروج خواهد نمود که31 مردمان کشته شوند، 31 بمیرند، 31 باقی مانند.54» مجموع روایات توراتی و انجیلی دستاویزی قابل اعتنا به دست هزاره گرایان مسیحی و پیروان تندرو مشیت الهی داده است.

 البته شایان توجه است که پیروان این نظریه حتی به متحدان یهودی خود نیز رحم نمی‏کنند و ضمن آن که معتقدند میلیون‏ها نفر از یهودیان در این جنگ کشته می‏شوند؛ آینده عده باقی مانده را چنین ترسیم می‏کنند:«پس از نبرد هارمجدون، تنها صد و چهل هزار نفر یهودی زنده خواهند ماند؛ و همه آنان چه مرد، چه کودک، در برابر مسیح سجده خواهند کرد و به عنوان مسیحیان نو آیین، خود به تبلیغ کلام مسیح خواهند پرداخت.55» 
با وجود اصرار معتقدان به نبرد آخرالزمان بر واژه «هارمجدون»، این کلمه تنها یک بار در انجیل مطرح شده است56، اما با این حال این تفسیر جنگ طلبانه در جوامع مسیحی به شدت بازتاب می‏یابد، به گونه‏ای که در سال 1985 م. این گونه تفسیرها ـ که در قالب برنامه‏های تلویزیونی ارائه می‏شد ـ تنها در آمریکا حدود شصت میلیون مخاطب رابه خود جذب نموده بود.
 همچنین فروش کتاب «مرحوم سیار، بزرگ زمین» که در همین رابطه نوشته شده بود به مرز هجده میلیون نسخه رسید و در سراسر دهه هفتاد پر فروش‏ترین کتاب پس از انجیل به شمار می‏رفت57. 
هم اکنون امریکاییان به بیش از هزار و چهارصد ایستگاه رادیویی که برنامه‏های مذهبی پخش می‏کنند گوش فرا می‏دهند58 و هشتاد هزار کشیش بنیاد گرای پروتستان روزانه از چهارصد ایستگاه رادیویی به تبلیغ مرام و مکتب خویش می‏پردازند. از این تعداد اکثریت آن‏ها را هواخواهان مشیت الهی (نبرد پیروزمند مسیحیان در آخرالزمان) تشکیل می‏دهند59. 
این مبلغان جنگ که بیشتر درباره حمایت خداوند از مسیحیان و عظمت و آینده درخشان ایشان سخن می‏گویند، با استفاده از شبکه‏های تلویزیونی خویش هم اکنون حدود شصت کشور را تحت پوشش برنامه‏های خود قرار داده‏اند. 
قابل ذکر است که یکی از ایستگاه‏های تلویزیونی مروّج این نوع دیدگاه در جنوب لبنان حضور فعال دارد. یکی دیگر از فعالیت‏های در خور توجه این گروه، تربیت یکصد هزار کشیش متعصب و مدافع مسیحیت جنگ طلب می‏باشد، که عمده فعالیت خود را در آمریکا متمرکز نموده‏اند. جالب است بدانیم مفسران و تئوری پردازان این نظریه تا پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی واژه گانی همچون روش، ماشک، توبال، فارس، جومرو توجرمه راـ که به زعم اینان حریفان اصلی نبرد مجدون را تشکیل می‏دهند ـ به ترتیب بر روسیه، مسکو، توبولسک «یکی از شهرهای شوروی سابق»، ایران، شمال آفریقا یا کشورهای اروپای شرقی و قزاق‏های جنوب روسیه تطبیق می‏کردند. 
این گروه نسبتا قدرتمند با توجه به اعتقادات خویش، صلح یا سازش خاورمیانه را برخلاف مشیت الهی ارزیابی می‏کنند و ضمن آن که روابط خویش را با دولت اسرائیل مستحکم می‏سازند، تشکیل رژیم صهیونیستی را مقدمه ظهور مسیح ارزیابی می‏کنند. 
جری فاول که یکی از کشیشان معروف و از رهبران این گروه‏های افراطی می‏باشد، درباره روند صلح خاورمیانه و پیمان کمپ دیوید می‏گوید: «به رغم انتظارهای خوش بینانه و دور از واقع بینی دولت ما، این قرارداد پیمان پایداری نخواهد بود. ما از صمیم قلب برای صلح در اورشلیم دعا می‏کنیم. ما به یقین بالاترین احترام‏ها را برای نخست وزیر اسرائیل و ریاست جمهوری مصر قایل هستیم، این دو نفر مردان بزرگی هستند و در این هیچ تردیدی نیست... اما هم شما، هم من می‏دانیم تا روزی که خداوندگار ما عیسی مسیح بر روی تخت داوود در اورشلیم (قدس) جلوس نکند، صلحی در خاورمیانه برقرار نخواهد شد.60» 
با تأسف بایستی اظهار داشت این دیدگاه افراطی تنها به پژوهشگران راست مسیحی و برخی کشیشان محدود نمی‏شود، بلکه رسوبات این طرز تلقی در یکی از مهمترین نظریات سیاسی ـ راهبردی، یعنی نظریه جنگ تمدن‏ها و در پیوند با اهداف دراز مدت قدرت‏های بزرگ به خوبی قابل مشاهده است.
 نظریه جنگ تمدن‏ها که استخوان بندی سیاست خارجی و دفاعی آمریکا را شکل داده است در رابطه با آینده جوامع بشری به ویژه دو تمدن اسلام و غرب، نگاهی نزدیک به مشیت طلبان مسیحی داشته، ابراز می‏دارد: «تقابل اصلی جوامع بشری برخورد فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی است.61»

پایان سخن
از مجموع مطالب گذشته می‏توان این حقیقت را دریافت که بحث انتظار بین مثلث اسلام، مسیحیت و یهودیت و به عبارتی ادیان ابراهیمی به صورت جدی مطرح است و در این میان از آن‏جا که هویت شیعه در پیوند با مفهوم انتظار قوام می‏یابد و انقلاب اسلامی نیز داعیه دار همین بینش می‏باشد، می‏توان با قاطعیت اظهار داشت که بار انتظار بیش از دیگر مذاهب بر دوش شیعه دوازده امامی است.
 از سوی دیگر برداشت سیاسی قدرت مدارانه صهیونیست‏ها از مفهوم انتظار مسیحا و مسیحیان از بازگشت عیسی علیه‏السلام نقطه‏ای پرتنش را به وجود می‏آورد. در عین حال اندیشه انتظار موعود در شیعه با توجه به غنای محتوایی و گیرایی آن فرصتی طلایی را در آغاز هزاره سوم به دست آورده است. استفاده هدفدار و روشمندانه از این فرصت‏ها می‏تواند راه را بر اندیشه‏های رقیب بسته یا دست کم آنان را بی‏رقیب نگذارد. 
در برابر، بی‏توجهی و ناکارآمدی برنامه‏ها با توجه به شرایط موجود ضمن آن که راه نفوذ و هجوم را برای اندیشه‏های دیگر باز خواهد گذاشت، نتیجه‏ای جز نبرد انتظارها و پیرو آن جنگ منتظران در پی نخواهد داشت.

پاورقی‌ها:
17 ـ جهت اطلاع بیشتر در رابطه با تفاوت صهیونیسم توراتی و صهیونیسم سیاسی ر.ک: گارودی، روژه، پرونده اسرائیل و صهیونیسم سیاسی، ص5 به بعد.
13 ـ زبور داوود، باب 37: نک به مجموع آیات 9، 18، 28، 29.
14 ـ اشعیا، باب 11: 1 ـ 9.
10 ـ دانیال نبی، باب دوم، آیه 44؛ در برخی ترجمه‏ها نامی از قوم بنی اسرائیل برده نشده است.
12 ـ ایوب، باب 8 : 7.
18 ـ آشنایی با ادیان بزرگ، ص170.
1 ـ جهت اطلاع از موضوع فوق نک: موحدیان، علی، گونه‏شناسی اندیشه موعود در ادیان مختلف، مجله هفت آسمان، ش 12 و 13.
11 ـ کتاب اشعیا، باب 9 : 6 ـ 8.
15 ـ صفنیا، باب 3 : 8 ـ 9.
16 ـ توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، ص102.
19 ـ جهت اطلاع ر.ک: توفیقی، حسین، هزاره گرایی در فلسفه تاریخ مسیحیت، مجله موعود، شماره17، ص14 ـ 20.
27 ـ انجیل متا، باب 24: 29 ـ 30.
2 ـ همشهری، ویژه نامه میلاد مهدی علیه‏السلام ، 26/10/74؛ آرمان شهر در ادیان، محمد علی بزنونی، پگاه، شماره 24، ص2.
25 ـ مکاشفه، باب17:14 و باب19:16.
28 ـ مرقس، باب 13: 24 ـ 27.
21 ـ لوقا، باب12:40.
29 ـ کورانی العاملی ،علی، عصر ظهور، ص 341، به نقل از ابن حماد، الفتن (خطی)، ص 162.
20 ـ انجیل متا، باب 24:36.
23 ـ انجیل متا، باب 6: 10.
26 ـ دانیال، باب2 :44 ـ 45.
24 ـ همان، باب24:2.
22 ـ لوقا، باب12 : 35 ـ 40.
39 ـ الاسلام یعلوا ولا یعلی علیه؛ پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله وسایل الشیعه، ج26، ص14.
30 ـ نک: مجمع البیان، ج3، ص212؛ نمونه، ج4، ص204؛ المیزان (عربی)، ج5، ص143؛ همچنین در رابطه با آیات عروج و تصلیب عیسی علیه‏السلام نک:آل عمران/55؛ نساء/157 ـ 158.
35 ـ نک: میزان الحکمه، ج1، ص177 به بعد.
38 ـ نک: عصر ظهور، علی کورانی، ص299 به بعد.
34 ـ بحار الانوار، ج51، ص868.
37 ـ جهت اطلاع بیشتر نک: سید احمد رضا یکانی فرد، آخرالزمان، منجی گرایی در اینترنت، مجله موعود، ش31، ص64 به بعد.
3 ـ مصلح جهانی، سید هادی خسروشاهی، ص 60.
33 ـ حدیث از امام صادق علیه‏السلام ، بحار الانوار، ج52، ص336.
31 ـ نبی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، بحار الانوار، ج 14، ص 344؛ همچنین نک: صحیح بخاری، ج 4، ص 143 و صحیح مسلم، ج 1، ص 94

32 ـ بحار الانوار، ج 14، ص 349.
36 ـ همشهری، 26/10/74، به نقل از مصلح جهانی؛ نقل از (آرمان شهر در ادیان)، بزنونی، محمد علی، پگاه، ش24، ص2.
41 ـ نک: نقد و نگرشی بر تلمود، ظفر الاسلام خان، ترجمه محمد رضا رحمتی، ص71.
45 ـ جهت اطلاع بیشتر در مورد چگونگی تاویل‏ها نک: همان.
46 ـ عهد عتیق، حزقیال نبی، باب38، آیات2 ـ 8.
49 ـ مکاشفه یوحنا، باب19:17 ـ 18.
47 ـ همان، باب 38، آیات 18 ـ 20.
43 ـ همان.
40 ـ تدارک جنگ بزرگ، گریس‏هال سل، ترجمه خسرو اسدی، ص50.
4 ـ همان.
44 ـ هال سل، گریس، تدارک جنگ بزرگ، ترجمه خسرو اسدی، ص74.
42 ـ رزاقی، احمد، تبلیغات دینی، صص 20 و 21.
48 ـ کتاب زکریا، باب 14، آیه 12.
59 ـ تدارک جنگ بزرگ، ص26.
5 ـ ر.ک: اوپانیشاد، ص737.
58 ـ جهت اطلاع از نقد این گونه برنامه‏ها نک: زندگی در عیش، مردن در خوشی ،نیل پُستمَن، ترجمه صادق طباطبایی، فصل هفتم، ص219 به بعد.
51 ـ النعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص 278، ح 63.
55 ـ تدارک جنگ بزرگ، ص54.
50 ـ بحارالانوار، ج52، ص246.
53 ـ زکریا، باب13: 8 ـ 9.
57 ـ تدارک جنگ بزرگ، ص19.
52 ـ همان، ص 303، ح 12.
54 ـ میزان الحکمه، ج1، ص85، به نقل از کنزالعمال.
56 ـ مکاشفه یوحنا، باب 16: 16.
61 ـ هویت، ص26؛ نفوذ و استحاله، ص27.
6 ـ آشنایی با ادیان بزرگ جهان، حسین توفیقی، ص66.
60 ـ همان، ص59، با اندکی تصرف.
7 ـ جاماسب نامه، ص121، به نقل از آرمان شهر در ادیان، پگاه حوزه، ش 24.
8 ـ مصلح جهانی، ص 59.
9 ـ رضایی، عبدالعظیم، تاریخ ادیان جهان، ج1، چ دوم، تهران: انتشارات علمی، 1380، ص526.

..............................................................................................
منبع:نشریه مبلغان ، شماره 34